Ήδη ο τίτλος του άρθρου είναι ατυχής, τουλάχιστον ως προς τον ενεστώτα του ρήματος, αφού η ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ δεν είναι ένα σύγχρονο υπαρκτό καθεστώς σε καμιά γωνιά του κόσμου. Υπήρξε άπαξ και μοναδικά εμπεδωμένο στην Αθήνα και σε ορισμένες άλλες αρχαιοελληνικές πόλεις (1). Σε όλη την μεταγενέστερη γνωστή Ιστορία η Άμεση Δημοκρατία δεν εμπεδώθηκε σε κανένα άλλο κρατικό μόρφωμα (2). 'Ετσι, ακόμη κι αν διορθώναμε το "είναι" του τίτλου με ένα "ήταν", και πάλι θα διαπράτταμε ένα ανεπίτρεπτο χαρακτηρολογικό ολίσθημα. Η "τυραννία" είναι ο κατά προσέγγιση όρος των Ελλήνων γι' αυτό που εμείς ονομάζουμε "ολοκληρωτισμός", και ο κατ' εξοχήν θεωρητικός κριτικός της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ο Πλάτων, δεν επιχείρησε ποτέ να την χαρακτηρήσει "τυραννία" (3).
Σε δεύτερο επίπεδο, ο αρθρογράφος μας ολισθαίνει, εξ ίσου ανεπίτρεπτα, στην ταύτηση της ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ με το ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ. Ας παρατηρήσουμε αμέσως οτι το Δημοψήφισμα ανήκει κατ' ευθείαν στον θεσμικό και ιστορικό ορίζοντα της "Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας". Η αρχαία Άμεση Δημοκρατία το αγνοούσε (4). Η Πνύκα δεν ήταν δημοψηφισματικός θεσμός, με την σύγχρονη έννοια. Μόνον στη Δύση της "Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας" αξιοποιείται (αν και σπανίως) - σε οριακές καταστάσεις και διλήμματα. Ο ουσιαστικός του ρόλος είναι να "ανακουφίζει" την κυρίαρχη ομάδα απο την λήψη κρίσιμων ή μη-δημοφιλών αποφάσεων. Αντίστροφα, στην εξαιρετική περίπτωση της Ελβετικής Δημοκρατίας όπου η εθνολογική σύνθεση, η παράδοση και η δομή επιτρέπει τη συχνότατη αξιοποίηση του Δημοψηφίσματος, κανένας δεν τόλμησε να την χαρακτηρήσει "ολοκληρωτική".
Το Ελβετικό παράδειγμα απαντά επίσης στο κύριο επιχείρημα (ή ανησυχία) του αρθρογράφου μας - οτι δηλ. η δημοψηφισματική τακτική αντιστρατεύεται το Κράτος Δικαίου. Κανένας δεν θα μπορούσε βάσιμα να ισχυρισθεί οτι στην Ελβετία των δημοψηφισμάτων απουσιάζει ή βιάζεται το Κράτος Δικαίου.
Εξάλλου, το ίδιο το Κράτος Δικαίου έχει την δική του Ιστορία που φυσικά δεν μπορούμε να ανασκοπίσουμε εδώ. Ας πούμε μόνον οτι τούτο το Κράτος Δικαίου αναδύεται δειλά ήδη εντός των αυτόνομων Μεσαιωνικών πόλεων όπου - κατά την παρατήρηση του Max Weber - η έμφαση δεν δίνεται στον homo politicus αλλά στον homo oeconomicus (5), και εξελίσσεται ακριβώς στο διογκούμενο πλαίσιο του homo oeconomicus που κυριάρχησε στη Δύση, μετά τη θραύση της Μεταφυσικής Σφραγίδας. Επιπλέον, θα παρατηρήσουμε οτι η Δυτική διάκριση των Εξουσιών, καταλήγει συν τω χρόνω, στη διπλή αυτονόμισή τους:
- (α) αυτονόμιση μεταξύ των ιδίων, πράγμα που συνιστά τον εκφαυλισμό της διάκρισης.
- (β) αυτονόμιση, σε διάφορους βαθμούς, των τριών Εξουσιών, και φυσικά εν προκειμένω της Δικαστικής, από την ίδια την Κοινωνία υπό της οποίας και γιά την οποία συστάθηκαν.
Αυτές οι αυτονομίσεις, πέραν της όποιας ενδογενούς τάσης, εντάσσονται και σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο αυτονομίσεων όλων των επιμέρους σφαιρών της κοινωνικής ζωής που άρχισε στην Δύση όταν έσπασε η Μεταφυσική Σφραγίδα. Δηλαδή όταν εξέλειπε η δεσμευτικά ενοποιούσα θρησκευτική Μεταφυσική και Πρακτική, με άλλα λόγια όταν επήλθε ο "θάνατος του Θεού". Ακριβώς σ' αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να δούμε τόσο την σύγχρονη αυτονόμιση της σφαίρας της (καπιταλιστικής) Οικονομίας, αυτονόμιση η οποία τελικά καταλήγει στις λεγόμενες Καπιταλιστικές Κρίσεις όσο και την ένοχη (ή διαπλεκόμενη) αυτονόμιση της Πολιτικής. Μάλιστα, επικαιροποιώντας τον συλλογισμό μας, μπορούμε εδώ να πούμε ότι το φαινόμενο της "Πλατείας" αποτελεί την ίδια την κοινωνική αντίδραση απέναντι στην οριακότητα αυτών των αυτονομίσεων, δηλαδή στον κοινωνικά επικίνδυνο εκφυλισμό τους.
Ο αρθρογράφος μας εν ολίγοις θεωρεί ότι η Άμεση Δημοκρατία τελικά, με τις αποφάσεις της πλειοψηφίας, θέτει (ή θα θέσει μελλοντικά;;) εν αμφιβόλω τα Ανθρώπινα Δικαιώματα που υποτίθεται οτι υπερασπίζει το Κράτος Δικαίου. Παρά την ασάφεια του όρου, θα υπενθυμίσω αρχικά ότι ακόμα και στον ορίζοντα του Κράτους Δικαίου και της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, το στοιχειώδες ανθρώπινο δικαίωμα της "επιβίωσης-δια-της-εργασίας" δεν είναι θεσμισμένο, αφού η εργασία δεν είναι κατοχυρωμένο δικαίωμα, δηλ. θετικό καθήκον της Πολιτείας. Αυτό και μόνον δείχνει τον ορίζοντα μέσα στον οποίο ανδύεται η ομίχλη των λεγόμενων "Ανθρώπινων Δικαιωμάτων". Επιπλέον, στο κατ' εξοχήν Κράτος Δικαίου που ο αρθογράφος μας επικαλείται ως υπόδειγμα, τις ΗΠΑ, το όργιο των παραβιάσεών τους στο κολαστήριο του Γκουαντάναμο δεν έχει ακόμα λάβει οριστικό τέλος. Θα παραλείψουμε ανάλογα παραδείγματα της σχετικά πρόσφατης ιστορίας που αφθονούν, για να επιμείνουμε στο εξής χαρακτηριστικό των λεγόμενων "Ανθρώπινων Δικαιωμάτων": ποτέ δεν έπαψαν να είναι μια "ελεημοσύνη" των εκάστοτε ισχυρών προς τους αδυνάτους, και διατελούν πάντα υπό την διακριτική τους αίρεση. Ακριβώς γι΄αυτό και πλαισιώνονται πάντα από τον νομική και δικαστική ερμηνεία - ερμηνεία η οποία μπορεί ακριβώς και να περιορίζει εκάστοτε το εύρος και την ισχύ τους, ιδιαίτερα όταν η επίκλησή τους αμφισβητεί την εξουσία των ισχυρών, δηλ των πλουσίων. Θα μπορούσαμε βέβαια να προωθήσουμε την ανάλυση λέγοντας οτι πίσω από τα "Ανθρώπινα Δικαιώματα" κρύβεται η ιστορία του "αυτεξούσιου", αλλά αυτό είναι μιά άλλη, καθόλου ουμανιστική, "σκοτεινή" ιστορία...
Θα σχολιάσουμε εδώ μόνον επιγραμματικά το τεράστιο πρόβλημα της ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ που αναγκαστικά εγείρεται στον πυρήνα όλων αυτών των ζητημάτων και που θέτει έμμεσα ο αρθρογράφος μας. Ποιός είναι ο έσχατος νομιμοποιητικός κριτής;;; Τυπικά, τα Συντάγματα της Δυτικής Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ανακοινώνονται εν ονόματι του Λαού, δηλ. της εγκρίνουσας πλειοψηφίας, αλλά ουσιαστικά, τα Ανώτατα Δικαστήρια που ερμηνεύουν το Σύνταγμα, αποφασίζουν (σιωπηρά και σε ζωτικά ζητήματα) εν ονόματι και προς το συμφέρον της κυρίαρχης μειοψηφίας. Και κανείς Λαός δεν μπορεί να ανακαλέσει την όποια ερμηνεία του Ανώτατου Δικαστηρίου - οψέποτε αυτή κριθεί ως προϊόν μεροληψίας ή αυθαιρεσίας ή και δωροληψίας...
Αλλά ας κλείσουμε τη συζήτηση. Η υπόθεση μιας ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ εντός ενός κρατικού μορφώματος στην σημερινή εποχή ασφαλώς δεν θα μπορούσε να είναι ένα αντίγραφο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εντός της οποίας τα "Ανθρώπινα Δικαιώματα" (με τη σημερινή έννοια) δεν υπήρχαν ακριβώς γιατί δεν είχαν κανένα νόημα. Η ενσωμάτωση ήταν τόση και τέτοια στην αρχαία ελληνική πόλη ώστε Άτομο και Θεσμοί να μην είναι διακριτοί ή αντιθετικοί - "Άνδρες γαρ η Πόλις", μας θυμίζει διαρκώς ο Επιτάφιος του Περικλέους. " Όπου κι αν πάς θα είσαι πάντα η Πόλις σου" - αυτή ήταν η υποτείνουσα σκέψη και το συναίσθημα που κυριαρχούσε. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά οτι η Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν ήταν ένα Κράτος Δικαίου. Δεν ίσχυε εκεί η "Δικαιοσύνη του Καδή", όπως κάποτε περιφρονητικά σχολίασε ο Weber, αλλά ο Νόμος (6).
Σε μια "αυριανή" Άμεση Δημοκρατία, η Μοντέρνα Ατομικότητα δεν μπορεί παρά να είναι παρούσα (7). Δεν μπορεί να εξαλειφθεί διά διατάγματος και τα "σοσιαλιστικά" ή "εθνικοσοσιαλιστικά" παραδείγματα έδειξαν τον εξαμβλωματικό χαρακτήρα ενός τέτοιου είδους "διατάγματος". Προϊόν μιας μακράς και αργόσυρτης ιστορικο-μεταφυσικής τεθλασμένης, το Μοντέρνο "αυτεξούσιο", όπως και η "εξατομίκευση" και τα "Ανθρώπινα Δικαιώματα" που το συνόδευσαν, θα παραμείνουν ως υπαρκτή συνιστώσα. Συνιστώσα τροποποιημένη ίσως συν τω χρόνω, αλλά όχι εξοβελιστέα. Γιατί η Ιστορία ως ενσαρκωμένος Πολιτισμός (δηλ. civilization & culture) ποτέ δεν εξοβελίζεται διά διατάγματος. Άλλωστε δεν είναι εκεί το μείζον διακύβευμα της Άμεσης Δημοκρατίας. Το μείζον κοινωνικό διακύβευμα είναι αλλού και ο παρατηρητικός Αριστοτέλης το διέσωσε για μας : " ... Ως εκ τούτου ... η αληθινή διαφορά μεταξύ [άμεσης] δημοκρατίας και ολιγαρχίας είναι η φτώχεια και ο πλούτος. Παντού όπου κυβερνούν άνθρωποι λόγω του πλούτου τους, είτε λίγοι είτε πολλοί, πρόκειται για ολιγαρχία και όπου κυβερνούν οι φτωχοί πρόκειται για [άμεση] δημοκρατία" (Πολιτικά, βιβλ.ΙΙΙ, 1279b -1280a). Αλλά φαίνεται ότι αυτό το μείζον κοινωνικό διακύβευμα δεν απασχολεί σοβαρά τον ευαίσθητο αρθρογράφο μας...
------ -----------------------------------
Postscriptum : Μιά τροποποιημένη εκδοχή του ιδίου άρθρου δημοσιεύθηκε στο Protagon.gr/20 Σεπτεμβρίου 2011 (εδώ) ------------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Πρβ ERIC W. ROBINSON, The First Democracies, 1997, page 24-25
(2) Πρβ DAVID HELD, Μοντέλα Δημοκρατίας, (2006),2007, φυσικά με όλες τις επιφυλάξεις που εγείρει το έργο αυτό.
(3) Πρβ S. SARA MONOSON, Plato's Democratic Entanglements, 2000
(4) Μπορούμε να χαρακτηρήσουμε "δημοψηφισματική", κατά προσέγγιση, μόνον τη συνέλευση της Σπάρτης.
(5) Πρβ MAX WEBER, Economy & Society, 1978, page 1354
(6) Πρβ MAX WEBER, Economy & Society, 1978, page 795 & 976-978. Για μια κατανόηση του δικαιικού και δικαστικού συστήματος της Αθήνας, δες DAVID COHEN, Crime,Punishment & the Rule of Law in Classical Athens - in: M. GAGARIN & D.COHEN (eds), The Cambridge Companion To Ancient Greek Law, 2005, page 211 - 235. Πρβ επίσης τα άλλα διαφωτιστικά άρθρα στο ίδιο έργο.
(7) Αν και, απ' οτι αντιλαμβάνομαι, ο αρθρογράφος μας σκοτίζεται περισσότερο για την... Μετα-μοντέρνα ατομικότητα.
POST SCRIPTUM
Μιά εκδοχή του παρόντος δημοσιεύθηκε και στο Protagon.gr στις 20/9 με το συντομευμένο τίτλο "Άμεση Δημοκρατία" (εδώ).